RIM I KARTAGINA
Nizu posebnih i užih određenja kojim se
služi geopolitika prethodi jedna podela na nivou globalnih geopolitičkih kategorija:
podela na talasokratske i telurokratske države, na pomorske sile i kontinentalne
imperije, odnosno na pomorske i kopnene civilizacije. Države koje svoj moć zasnivaju
na kopnu, „večite“ imperije u znaku elementa Zemlje, po pravilu proishode iz dubine kopna, najčešće iz samog središta
kontinenta. Nasuprot tome, ostrva i priobalna područja obično pripadaju suprotnom,
talasokratskom polu i predstavljaju pravu domovinu trgovačkih i komercijalnih sila,
čiji je dominantni element Voda. Prelazak
od jednog ka drugom elementu, kako podvlači Karl Šmit opisujući englesku preorijentaciju
na more s početka XVII stoleća, ima suštinski značaj, u smislu temeljne
i radikalne konverzije.
Ove dve fundamentalne kategorije – More
i Zemlja – znatno su starije od same geopolitike kao nauke: one ne samo da su bile
poznate od najranijih vremena, na primer u nizu mitoloških i teoloških koncepcija,
već su, takođe, igrale značajnu ulogu i kada je reč o tradicionalnim državama, njihovim
interesima, savezima i (spoljno)političkim orijentacijama. Geopolitičke kategorije
odvajkada obrazuju realnost koju nije moguće zanemarivati ni ignorisati. Izgleda
da se, isto tako, i sami osnovni oblici državnih tvorevina malo menjaju kroz istoriju:
Kartagina kao primer naročite, talasokratske, kolonijalno-trgovačke sile čini obrazac
koji će se u osnovi ponavljati sve do današnjeg vremena. Rim predstavlja suprotan
primer izrazito imperijalne i kontinentalne, telurokratske moći.
Levijatan i Behemot: rat Mora protiv Zemlje
Sagledavajući istoriju sveta kao sukob
dve oprečne i nepomirljive sile, kao „rat
mora protiv zemlje“, odnosno kao „istoriju borbi pomorskih protiv kopnenih sila
i kopnenih protiv pomorskih“, Karl Šmit vaskrsava jednu staru i plodonosnu tradiciju.
Ovaj nemački mislilac podseća nas na jedan srednjevekovni kabalistički mit, kojeg
iznosi rabin Isak Abravanel (1437-1508) i koji predstavlja jedan od najpoznatijih
opisa tog „elementarnog suprotstavljanja Mora i Zemlje“. Kako primećuje Šmit, sukob
Levijatana (morske nemani) i Behemota (kopnene životinje) o kome govori rabin Abravanel,
evocirajući osnovni motiv istorije sveta, zapravo je mitska transpozicija blokade
kopnene od strane pomorske sile, koja nastoji da prekine linije njenog snabdevanja:
„... kabalisti kažu da Behemot nastoji da rastrgne Levijatana zubima i rogovima,
dok Levijatan sa perajama zatvara čeljusti i nozdrve kopnene životinje, tako da
ona ne može ni da jede ni da diše.“
Isti motiv, preimenovan u nešto drugačije
termine, iznova će se javiti u radovima niza gnjopoliičara: tako već Fridrih Racl,
osnivač političke geografije, ukazuje na značaj antagonizma pomorskih i kontinentalnih
sila. Dualizam kopno-more, takođe, u osnovi
je Makinderovog geopolitiškog modela, u mnogo čemu fundamentalnog za sva kasnija
geopolitička istraživanja. Ovaj antagonizam preuzeće kako atlantistička geopolitička
doktrina (upravo Makindera s pravom možemo smatrati „ocem“ atlantističke strategije
ovog veka), tako i tradicija kontinentalne geopolitike, čiji je ključni pojam kontinentalnog
bloka, suprotstavljenog kolonijalizmu pomorskih sila.
Ipak, za mnoge autore, ove elementarne
kategorije Mora i Kopna označavaju ne samo dva različita principa na kojima počiva
državna moć već i dva oprečna modusa čovekovog postojanja. Aleksandar Dugin u njima
prepoznaje „dva fundamentalna aspekta (ljudske) egistencije“; ta dva elementarna
pojma ujedno su u osnovi ljudskog doživljaja planetarnog prostranstva. Oni, najzad,
podrazumevaju i dva suprotna shvatanja sveta, među kojima je upravo kontinentalno
hijerarhijsko i vertikalno. Pojmovi tla i prostora kvalitativno su sasvim različiti
od mora, koje se uvek doživljava kao stihija. Kako onda izbeći da i pojam Kopna
(Zemlje) ne dovedemo u vezu s prostorom kao takvim, sa trajanjem, kao što se kategorija
Mora (Vode) obično poistovećuje s vremenom i prolaznošću?
Gravitaciona polja
Iako svaka od ovih sila poseduje polje
svog pretežnog uticaja, vlastito gravitaciono polje, pokušaj da se odrede geografske
granice njihovog ispoljavanja može da ima samo približnu i uslovnu vrednost. Ali,
ostaje činjenica da su velike telurokratske imperije obrazovane upravo u dubini
evroazijskog kontinenta. (One se takođe povezuju sa sredinom stepe, ravnice, pre
nego sa šumom ili planinskim predelima.) Talasokratske sila, međutim, vezane su
za Atlantski okean, te za ostrva i kopna koja ka njemu gravitiraju. „Talasokratija
i atlantizam“, primećuje Dugin, „postali su sinonimi i mnogo pre ekspanzije Velike
Britanije i portugalsko-španskih osvajanja.“ Kroz istoriju, njihova osvajanja započinjala
su iz „centara u zoni Atlantika“, dakle, „od Gibraltara ka Bliskom Istoku, a ne
obratno“.
Nadalje, ova slika se usložnjava a da se
ne dovodi u pitanje njena osnovna podela, razlikovanjem više različitih prostornih
zona, geopolitičkih zona i blokova. Između ruske Središnje zemlje i ostrvskog
kompleksa – kojeg, uz Britaniju, čine Australija, Okeanija i severnoameričko „ostrvo“,
„u službi pomorskih i trgovačkih sila“ (H. I. Makinder) – prostire se svojevrsna
međuzona, zona perifernih zemalja, koja predstavlja područje s mešovitom kulturom.
Nemačka, kao evropski hegemon i središnja evropska sila, ima onaj značaj u Evropi
koji pripada Rusiji u odnosu na celokupni evroazijski kontinent: ona zastupa Evropu
kao kontinentalni blok. Na krajnjem evropskom Zapadu, koji gravitira ka Atlantiku,
nalazimo nekoliko sila čije interese možemo poistovetiti s interesima prekookeanskog
Zapada – Sjedinjenim Američkim Državama. (Upravo su SAD, sa svojom pomorskom vojnom
moći, idealan primer savremene talasokratske sile.)
Mnogi balkanski narodi i zemlje, najzad,
označavaju manje ili više precizne analogije velikih geopolitičkih celina. Srbi,
sa svojom tradicionalno proruskom orijentacijom, te pravoslavnim i vizantijskim
nasleđem ovde očigledno predstavljaju evroazijsku komponentu. (Vizantiju, Drugi Rim, kroz njenu istoriju, odlikovala
su mnoga obeležja prave evroazijske sile.)
Ipak, ovaj niz sekundarnih podela jasno
ukazuje na jedan dublji, temeljni antagonizam, geopolitički i kulturni antagonizam
Atlantida – Evroazija, koji relativizuje
(stvarni ili pretpostavljeni) dualizam Evropa – Azija ili Zapad – Istok.
Povratak Evroaziji
Za Makindera i njegove sledbenike, Evropa
i Azija su različiti koliko i neprijateljski entiteti: „evropska civilizacija“,
smatra Makinder, „plod je vekovne borbe protiv azijske najezde“. Tako se, po ovom
autoru, i prve velike kulture i civilizacije, poput vavilonske i egipatske, nalaze
u nepomirljivoj suprotnosti s načinom života naroda stepe, kao i u stalnoj opasnosti
od najezdi nomadskih naroda iz centralne Azije, u kojima Makinder vidi jedino „gomile
nemilosrdnih konjanika bez ideala“. Reč je, međutim, samo o novoj, geopolitičkoj
formulaciji atlantske teorije, u oštroj opoziciji prema onom što se može nazvati
evroazijskom doktrinom.
Neke poznate istorijske činjenice, kao
i pažljiva istorijska i arheološka istraživanja, mogu da dovedu u pitanje takvo
mišljenje. Makinder je, na primer, polazio od pretpostavke rasnog jedinstva stepskih
naroda Evroazije, ali Skiti su, nasuprot tome, bili Indoevropljani, dok turski narodi
Sibira, u rasnom smislu, nisu homogen narod. Osim toga, Džingis kanova imperija
posedovala je sopstvenu imperijalnu ideologiju. Da bismo, međutim, razumeli pojam
Evroazije i genezu evroazijske ideje, potrebno je da se, u najkraćim crtama, podsetimo
na pojedine ključne događaje ruske istorije.
Posle oslobođenja od Tatara i raspada mongolske
države, unutar Moskovske Rusije javlja se ideja o Moskvi kao Trećem (i poslednjem)
Rimu (ona će, u kasnijem periodu, postati osnova ruske imperijalne ideologije Trećeg Rima). Ali, već u vreme ponovnog sticanja
nezavisnosti Rusija je, na izvestan način, bila otrgnuta od Zapada. S evroazijskog
stanovišta, upravo je preiod tatarske okupacije bio istorijski plodonosan jer je,
približavajući Rusiju Aziji, omogućio rusku sintezu uticaja Istoka i Zapada. Osvajanje
Sibira, u tom smislu, ima bar jednak značaj kao i sama mongolsko-tatarska invazija
(Sibir je „sveto tle“ Ruske Imperije).
Stoga, u kulturno-istorijskom smislu, Rusija
poseduje i evropska i azijska obeležja, kao treći
kontinent koji „spaja elemente i jedne i druge i svodi ih na izvesno jedinstvo“
(P. Savicki). Sva kasnija približavanja Zapadu, poput onog koje je preduzeo Petar
Veliki, nisu mogla da je učine integralnim delom Evrope već jedino da učvrste njenu
evropsku komponentu. Periodične oscilacije između dva pola, tipične za rusku istoriju,
takođe su posledica njenog suštinski evroazijskog karaktera.
Kada je reč o ruskoj imperijalnoj svesti,
Rusija je baštinik imperijalnih tradicija Džingis kanove imperije – naslednik velikih
kanova, nastavljač dela Džingis kana i Timura, ujedinitelj Azije“ (P. Savicki).
Druga, isto toliko važna komponenta jeste vizantijsko nasleđe, zajedničko uostalom
za sve istočnohrišćanske narode.
Sve
te činjenice, kao i geografski položaj Rusije, predodredile su Rusiju za vodeće
mesto među zemljama Evrope i Azije, koje poseduju kontinentalni mentalitet. Istorijski
i geopolitički, one su suprotstavljene ostrvskim zemljama atlantističkog bloka koje
predvode SAD, „savremena Kartagina“ (K.
Leontjev), koje su ujedno i predstavnik okeanske civilizacije neofeničanskog tipa
ali, kako je to isticao Leontjev, u svom uprošćenom i preterano pojednostavljenom
vidu.
Drugim rečima, dok je upravo Rusija Evroazija,
simbolički i stvarno predstavljajući interese svih evroazijskih naroda, SAD su,
nasuprot tome, savremeno društvo Atlantide, novi geopolitički centar i uporište
atlantizma i atlantističke ideologije.
Zajednička baština
Ne poseduje li, međutim, ovaj evroazijski
mentalitet i svoje dublje arhetipove i svoje „kolektivno nesvesno“, kao i svoje
precizne istorijske analogije koje možemo slediti već od najranije prošlosti kontinenta?
Za pojedine geopolitičare, Rusija je savremeni
nosilac turanizma, imperijalno-nomadskog
mentaliteta, koji ima nadnacionalni karakter i koji prethodi ne samo Džingis kanovoj
imperiji već i samom doseljavanju ili etnogenezi Slovena. (U tom slučaju, prve tragove
geopolitičkog dualizma Atlantida – Evroazija trebalo bi tražiti u znatno ranijem
periodu od antičkog doba.) Ali, s evroazijskog stanovišta, smisao ruske istorije
počiva u činjenici da je upravo Rusiji uspelo da ponovo pronađe zajedničku baštinu
Evroazije, obnavljajući na taj način izgubljeno jedinstvo evroazijskih naroda.
Ovakvom mišljenju možemo dodati još jedan
argument: naime, najstarije civilizacije nisu pomorske niti su nastale u perifernom
pojasu, nego su, naprotiv, kako to potvrđuju brojna arheološka istraživanja, ponikle
upravo u središnjem delu Evroazije, na teritoriji današnje Mongolije i u Istočnom
Sibiru. Ovde bi, po svemu sudeći, trebalo tražiti i centar migracija indoevropskih
naroda, odnosno ishodište iz kojeg su se, od istoka ka zapadu, širile indoevropske
kulture.
Stoga i evroazijsko rešenje odbacuje jednostavni
dualizam Istoka i Zapada, videći u tradicijama naroda Evrope i Azije, koje povezuje
i iskustvo istorijskog obitavanja na zajedničkom prostoru, pre potencijalno jedinstvo
nego nepomirljiv antagonizam. S druge strane, savremena dominacija Zapada iznačava
hegemoniju izrazito atlantističkih SAD, koje se prema zajedničkom nasleđu naroda
Evroazije odnose kao strano telo. (Podstimo se da je pojam Zapada nastao u Americi
na početku pretprošlog stoleća, ne kao naziv za zajednički prostor Evrope i „Novog
sveta“ već, upravo suprotno, da bi označio američku posebnost u odnosu na Evropu.)
Rešenje kome teži evroazijski orijentisana
geopolitika usmereno je dakle u pravcu evroazijske konsolidacije, ka stvaranju kontinentalne
alijanse na osovini Berlin – Moskva – Peking
– Tokio, zasnovane na pragmatizmu koliko i na konvergenciji istorijskih i nacionalnih
tradicija Evroazije.
1997.
Esej „Rim i Kartagina“ objavljen je i u knjizi
„Vreme imperija“, Rivel ko, Beograd, 2002.
Boris Nad
KOMENTARI