Između Mora i Zemlje
Sakralno-simbolički koreni geopolitike. Apolon i Tifon
Geopolitička nauka, nauka koja izučava “zavisnost političkih događaja od zemljinog tla”, nema naročito dugu povest: naziv “geopolitika”, koji je prvi skovao Šveđanin Rudolf Kjelen, pojavio se na samom početku XX veka. Nešto stariji, srodan termin “politička geografija” prvi put je upotrebljen 1897. u istoimenom delu Fridriha Racela. Ipak, iako je geopolitika kao nauka skorašnjeg datuma, stvarnost kojom se ona bavi, kao i osnovni principi i elementi geopolitičkog mišljenja znatno su stariji: oni ne samo da su bili poznati od najranijih vremena, već su, nesumnjivo, igrali značajnu ulogu i kada je reč o tradicionalnim državama, njihovim interesima, savezima i (spoljno)političkim orijentacijama, Geopolitičke kategorije odvajkada obrazuju realnost koju nije moguće zanemarivati ni ignorisati. Izgleda da se, isto tako, i osnovni geopolitički modeli malo menjaju kroz istoriju: Kartagina kao primer naročite talasokratske, kolonijalno-trgovačke sile čini obrazac koji će se u osnovi ponavljati sve do današnjeg vremena. Rim predstavlja suprotan primer izrazito imperijalne i kontinentalne, telurokratske moći.
Mada je ime geopolitike novo, ona počiva na veoma starim izvorima. Pored mitoloških i teoloških koncepcija, prava ishodišta geopolitičke nauke su tradicionalne oblasti sakralne i simboličke geografije, te stoga i danas, u značajnoj meri, geopolitika ukazuje na svoju srodnost sa mnogim tradicionalnim shvatanjima; čak ni u današnje vreme, geopolitičke kategorije nije moguće svesti jedino na njihovu ekonomsku dimenziju, ni tumačiti kroz isključivo kvantitativni, materijalni aspekt. (Ove kategorije, ali i geopolitika u celini, i tokom XX veka zadržale su svoj naglašeno kvalitativni karakter.)
Tradicijski pristup, bar u svom prerušenom, donekle izmenjenom vidu, moguće je prepoznati i u savremenim geopolitičkim koncepcijama. Rat Mora protiv Zemlje, Okeana protiv Kopna, sukob Istoka i Zapada, atlantizma i evroazijstva odgovara, u glavnim crtama, drevnim mitološkim, religioznim, pa i teološkim predstavama. Dvojnost i suprotstavljenost Mora i Kopna, u svom poslednjem značenju, temelji se na simbolizmu Vode i Zemlje, gde vodena stihija, praelement Vode simbolizuje promenljivost, nestalnost, prolaznost, vreme. Arhetip Zemlje, Tla, nasuprot tome isto je što i ukorenjenost, postojanost, nepromenljivost, prostor.
Ovakvim predstavama moguće je naći i odgovarajuće analogije na mitološkoj ravni. Mitske slike sukoba morske nemani (Levijatana) i medveda (Behemota) poznaju mnoge i različite mitologije. Istom redu značenja, po svemu sudeći, pripada i grčki mit o borbi zmije Pitona i njegovog “sunčanog pobednika”, hiperborejskog Apolona. Podsetimo se da za tradicijski pogled ni različite strane sveta nemaju istu vrednost ni kvalitet. Sa gledišta sakralne geografije, u mnogim tradicijama, Zapad je oblast tame, područje smrti i propadanja. Istok je, međutim, njegova suprotnost, zemlja svetlosti kojom caruje Sunce.
Države su živi organizmi
Od samog početka, takođe, za geopolitiku karakteristično je prisustvo “organskih” motiva. Države, geografske i političke datosti nisu samo apstraktne tvorevine ni mrtvi predmeti naučne analize, već “živa realnost”; države su živi organizmi koji poseduju sopstvenu unutrašnju snagu i koji se rađaju, rastu, stare i umiru. Za Kjelena, primerice, države su “individualna živa bića, podjednako stvarna kao i pojedinci”. One su i “objektivne stvarnosti iznad pojedinaca”, ali istovremeno podvrgnute delovanju iste sile osnovnih životnih zakona.
S druge strane, odavno je uočena srodnost koja povezuje geopolitiku sa konspirologijom, još jednom tradicionalnom i teološki utemeljenom naukom. Većina savremenih geopolitičara “naginje ka tajnim društvima”, kako primećuje uticajni ruski geopolitičar i ideolog “evroazijstva”, Aleksandar Dugin, “dok su geopolitičari drevnih vremena (premda se oni nisu zvali tim imenom) svoje doktrine zasnivali samo na mitološkim ili teološkim shvatanjima”. Za mnoge autore, ustvari, i sama geopolitika je određena “konspirološka shema, gde geopolitičke podele imaju i svoju metafizičku pozadinu i utemeljenost. Imperije koje pripadaju Velikom kopnu su duhovne prirode, dok se atlantizam, makar na simboličan način, dovodi u vezu sa brojnim lunarnim i htonskim kultovima, poput feničanskog kulta Moloha. Povezivanje geopolitičkih i konspiroloških motiva nije dakle puka proizvoljnost već gotovo zakonomeran sled njihove unutrašnje logike, kao što i motiv “okultne geopolitičke zavere” raspolaže ozbiljnom, ne samo geopolitičkom i konspirološkom, nego i religioznom argumentacijom. Izgleda da su, takođe, upravo ove osobine geopolitike, zasnovane na tradicionalnim pogledima i shvatanjima, u većoj meri doprinele njenom zanemarivanju i osudi u vreme prevage moderne, utilitarne kulture – a potom, nakon 1945. i faktičkoj zabrani – nego eventualna zloupotreba geopolitičke nauke od strane nacional-socijalističke vlasti u Nemačkoj.
Najzad, iako se danas (u vreme svojevrsne rehabilitacije geopolitike) i sam pojam geopolitike u publicistici i masovnim medijima često koristi na neodgovarajući način, nesumnjivo je da upravo geopolitičke kategorije - kategorije kroz koje se uvek iznova javlja prastari princip “Tla”, prostora, “zemne sredine” – predstavljaju neophodan ključ za razumevanje političke savremenosti, pa i političke stvarnosti u “bipolarnom svetu”. (One će, po svoj prilici, uprkos pomodnim mišljenjima o “nevažnosti teritorija u postmodernom dobu”, i ubuduće zadržati svoje centralno mesto i značaj.)
SAD – Nova Kartagina
Paradoksalno, i pored ideološke osude na Istoku i na Zapadu, geopolitički kriterijumi nastavljaju da igraju značajnu ulogu i u hladnoratovskom svetu. Ni nastanak “bipolarnog sveta”, ni postojanje nuklearnog oružja, podseća američki autor Ronald Ejzmus, “nisu eliminisali ove tradicije u zapadnom strateškom mišljenju”. (Strategija primenjena u ratu u Persijskom zalivu, na primer - uočava isti autor - u mnogo čemu bila je puka primena “stare paradigme rešavanja problema pristupa resursima, ukorenjene u liberalno-pomorsku školu 'velike strategije'“. Kako se to pokazalo proteklih godina, geopolitička istraživanja razvijana su, ovaj put tajno, i za vreme hladnog rata u moskovskoj vojnoj akademiji, kao i u američkom Savetu za inostrane odnose.)
Tako je u svetu blokovske podeljenosti, kopnena, kontinentalna moć Sovjetskog Saveza uvek imala pretežno imperijalni, telurokratski karakter, dok su Sjedinjene Američke Države, zasnivajući svoju hegemoniju na vladavini okeanima, morima, ostrvima i priobalnim područjima, izrazit primer talasokratske, komercijalno-pomorske sile, ali i posebne, “atlantske civilizacije”. Ruski tradicionalistički mislilac i religiozni filozof, Konstantin Leontjev, čije su ideje i zaključci imali otvoreno geopolitički karakter, još je u drugoj polovini prošlog veka uočio da su SAD, ustvari, “savremena Kartagina”, “vrlo stara, haldejska civilizacija”, ali u svom “uprošćenom, republikanskom vidu” (SAD su, osim toga, kako zapaža Leontjev, prostorno povezane sa Velikom Britanijom”). U geopolitičkom smislu, uprkos kontinentalnim razmerama, Severna Amerika je “veliko prostorno ostrvo”. Geopolitika SAD, ali i mentalitet u celini, poseduju nedvosmisleno “ostrvska” obeležja, dok je atlantizam, kao geopolitička doktrina i kao poseban, pomorski “pogled na svet”, odnosno kao “hiljadugodišnja nadideologija okeanskog tipa.” (A. Dugin), duboko ukorenjen u anglosaksonskoj tradiciji. (Kao geopolitička doktrina, u bilo kojem vidu, atlantizam uvek podrazumeva ofanzivnu strategiju, te osvajačke i kolonizatorske namere, pre svega u odnosu na evroazijski kontinent i njegov (meta)geografski centar sveta.)
Rat kontinenata. Ruski i američki svemir
Spoljnopolitička orijentacija Sovjetskog Saveza, u glavnim crtama, sledila je međutim logiku velike kontinentalne, Evroazijske ideje. Evroazijske tendencije sovjetske spoljne politike posebno su snažno izražene u vreme vladavine vođa kao što su Staljin i Brežnjev. Nasuprot tome, Hruščov i Gorbačov su nesumnjivo “atlantisti” koji su težili “pozapadnjačivanju” ruske “Središnje zemlje”, njenom integrisanju u Zapad u kulturnom, političkom, ekonomskom, ali iznad svega u geopolitičkom smislu. Sa svoje strane, nemački geopolitičar Haushofer još 1943. ispravno govori o “Imperiji crvenih careva” koja je, u pogledu spoljašnje forme, smenila rusku i evroazijsku “Imperiju belih careva”.
“Sovjetska politika, posebno u doba hladnog rata,” zaključuje savremeni belgijski geopolitičar Robert Stojkers, “uvek je nastojala da na delu ostvari zebnje geopolitičara (i atlantiste) Makindera(...) Ovo ‘posvećivanje’ sovjetske ‘Središnje zemlje’ činilo je poluzvaničnu ideologiju Crvene armije, od Staljina do Brežnjeva”. Potcrtavajući ispravnost teze o autarhičnoj, nezapadnoj prirodi sovjetskog “komunističkog” sistema - uprkos zapadnom - poreklu marksističke ideologije i ritualnom “proleterskom internacionalizmu” - Stojkers ukazuje i na značaj “prave 'konzervativne revolucije'“ koju su, početkom 60-tih, izveli konzervativni pisci nacionalnog i novo-pravoslavnog usmerenja, okupljeni oko časopisa “Naš savremenik”.
U sovjetskoj istoriji moguće je naći brojne potvrde mišljenju da imperijalne težnje nije sasvim utrnuo ni boljševički prevrat i da su one, u ovom ili onom vidu, nastavljale da žive i unutar “sovjetske imperije”. Prema autorima kao što su Žan Parvulesko i Aleksandar Dugin, tradicionalna uporišta evroazijaca su armijske strukture i odgovarajuća vojna obaveštajna služba (GRU), nasuprot uglavnom (pro)atlantski orijentisanom KGB-u. U svakom slučaju, izvesno je da je tokom svog postojanja SSSR sve manje nalikovao na utopijsko “komunističko carstvo” (i da je unutar njega ortodoksna marksistička doktrina postepeno relativizovana), a sve više na oživotvorenje geopolitičkog projekta kontinentalne, Evroazijske imperije – bar do perestrojke Mihaila Gorbačova i njenih katastrofalnih posledica. U vezi s tim, nezavisno od njihovog negativnog određenja, možemo zaključiti i da su optužbe za “crveni imperijalizam” - bilo da su dolazile od strane komunističkih “Čistunaca”, bilo od strane njihovim ideoloških protivnika na Zapadu – imale određenu zasnovanost. Idealno, s obzirom na nadideološku prirodu svog geopolitičkog projekta, i “crveni” i “beli” evroazijci mogli su biti okupljeni i ujedinjeni oko istog cilja: izgradnje moćne kontinentalne države, a potom i uspostavljanja evroazijske alijanse, sposobne da sprovede u delo autarhičnu, kontinentalnu politiku, suprotstavljenu “geopolitičkom Zapadu”. (Tako se u savremenoj Rusiji, relativizujući podelu na levicu i desnicu, “desničari” zalažu za Staljinovu rehabilitaciju, osporavajući “fantastično preuveličan” broj žrtava gulaga, za razliku od “levo” i proamerički orijentisanih liberala. U svojoj “čistoj” formi, međutim, levi pokreti su zaista imali subverzivan karakter i predstavljali su svojevrsnu “avangardu atlantizma” isturenu u dubinu neprijateljskog, evroazijskog kopna.) Čuveni ruski pisac Alegsandar Prohanov, danas jedan od vodećih ideologa nacional-patriotskog pokreta, iznosi i svoja otkrića o pripremanju novih civilizacijskih projekata, razrađivanih od strane ruskih, evroazijskih, “nacional-futurističkih” vojnih stratega u prvoj polovini 80-tih. Prilagođeni zahtevima nove, kosmičke ere, te objedinjujući nacionalne i metafizičke tradicije Evroazije sa savremenim tehnologijama, ovi projekti imali su za cilj, prema Prohanovu, da pripreme novu, “kontinentalno-kosmičku” epohu: reč je, ustvari, o projektu “Evroazijskog svemira”, Evroaziji projektovanoj na kosmičko prostranstvo, nasuprot američkom svemiru - “atlantističkom” modelu “rata zvezda”.
Nova Kartagina protiv Trećeg Rima
Na drugoj strani - iako angloamerički autori retko koriste termin “geopolitika”, zamenjujući ga neutralnijim i bezličnijim “vitalnim interesima.” - podjednako je osnovan zaključak da američka i šire, anglosaksonska strategija ovog veka u suštini sledi one geopolitičke modele koje su formulisali autori poput Makindera, admirala Mejna ili, u novije vreme, Nikolasa Spajkmena. Za anglosaksonske autore Severna Amerika i britansko ostrvo su domovina savremenog “trgovačkog liberalizma” i odgovarajuće, “liberalno-pomorske tradicije strateškog mišljenja”, suprotstavljene kontinentalnoj, evroazijskoj geopolitičkoj koncepciji. U pitanju je, zapravo jedna i jedinstvena celina, “Nova Kartagina” koja, osim pomenutih ostrva, smeštenih, prema Makinderovim terminima, u tzv. “spoljašnjem polumesecu, u današnje vreme obuhvata i krajnji evropski kontinentalni Zapad. Od značaja je, takođe da se pojam Zapada – koji je prvobitno označavao SAD, odvajajući “Novi kontinent” od “Starog sveta”, od suštinski različite Evrope – saobrazno prirodi i duhu vremena, nalazi u gotovo stalnoj ekspanziji. (Tako se poslednjih godina, u “post-hladnoratovskoj eri”, ove planeterne ambicije Zapada realizuju u okvirima globalističkog projekta “novog svetskog poretka”.)
I u posleratnom vremenu glavne premise atlantističke doktrine nastavljaju da, određuju i oblikuju zapadnu politiku u odnosu na evroazijsku “geografsku osu istorije”: kroz svoju politiku stvaranja višestranih vojno-političkih saveza (NATO, ASEAN, CENTO), SAD su u osnovi sledile Makinderovu strategiju stalnog suzbijanja naroda “Središnje zemlje”. Vojna moć SAD, takođe, i danas počiva na pomorskim snagama koje (prema jednom govoru američkog predsednika Bila Klintona) moraju biti sposobne da, dominirajući okeanima i morima, širom planete “projektuju (američku) silu i štite (američke) interese”. Osnovu te vojne moći u naše doba čini dvadesetak grupacija nosača aviona, a više od 90 odsto čovečanstva “živi u okvirima dometa američke mornarice”.
Kao što je kroz svoju istoriju i, u izvesnom smislu, i tokom XX veka Rusija nastavljala Ideju “Večnog Rima”, imperijalnu ideologiju ruskog “Trećeg Rima”, Amerika i atlantski svet u celini označava suprotan, talasokratski pol, savremenu “Kartaginu“, koji je, u prošlosti i danas, uvek bio vezan za Zapad i Atlantski okean.
1995.
Boris Nad
KOMENTARI